బంగ్లా యుద్ధం – 20
పాకిస్తాన్‌పై నిర్ణయాత్మక విజయాన్ని సాధించడానికి భారతదేశం సైనిక పోరాటాన్ని చాలా ధీటుగా అమలు చేసింది. 92,000 మందికి పైగా పాకిస్థాన్ సైనికులు, పారామిలటరీ, పోలీసు సిబ్బంది, పౌరులు లొంగిపోయారు. పశ్చిమ ఫ్రంట్‌లో 120 చదరపు మైళ్ల నష్టానికి వ్యతిరేకంగా 5,620 చదరపు మైళ్ల భూభాగం స్వాధీనం చేసుకుంది. అయితే, అర్థవంతమైన పాఠాలు నేర్చుకోవడానికి విమర్శనాత్మక విశ్లేషణ తప్పనిసరి కాగలదు.
భారత్ పరిమిత లక్ష్యమైన తూర్పు పాకిస్థాన్ నుండి వస్తున్న శరణార్థులను చూపి, అక్కడ పాకిస్థాన్ సైనికుల దారుణ మారణకాండను అడ్డుకోవడం కోసం ఆ దేశంపై రాజకీయ వత్తిడి తేవడం పైననే ప్రధానంగా దృష్టి సారించింది. అందుకోసం పరిమిత స్థాయిలో సైనిక జోక్యంకు వీలుగా ప్రణాళికలు వేసుకొంది.
కానీ, ఢాకా నగరాన్ని చుట్టుముట్టి, మొత్తం దేశాన్ని స్వాధీనం లోకి తెచ్చుకొని, తామే బాంగ్లాదేశ్ ఓ ప్రత్యేక దేశంగా అవతరించేటట్లు చేయాలనే విస్తృతమైన వ్యూహం ఏర్పర్చుకోలేదు. ఆ విధంగా చేసిన్నట్లయితే, 13 రోజుల పాటు యుద్ధం జరుపవలసి వచ్చెడిది కాదని, చాలా ముందుగానే లక్ష్యం నెరవేరేదాని పరిశీలకులు చెబుతున్నారు. పైగా, ప్రాణనష్టం కూడా పరిమితంగా ఉండేదని భావిస్తున్నారు.
వాస్తవానికి, ఆగష్టు 1971లోనే తూర్పు కమాండ్ డాకా ఆధీనంలోకి తెచ్చుకోవడం తుది లక్ష్యంగా ఉంచాలని ప్రతిపాదించగా చీఫ్ ఆఫ్ ఆర్మీ స్టాఫ్ జనరల్ మానెక్ షా దానిని తోసిపుచ్చారు. లెఫ్టినెంట్ జనరల్ జాకబ్ ప్రకారం, ఖుల్నా, చిట్టగాంగ్‌లను స్వాధీనం చేసుకోవడం ద్వారా డాకా దానంతట అదే పడిపోతుందని, దానిని ప్రత్యేకంగా తీసుకోవలసిన అవసరం లేదని చీఫ్ అఫ్ ఆర్మీ స్టాఫ్ భావించారు.
అయితే పాకిస్థానీ దళాలు లొంగిపోయిన డిసెంబర్ 16 వరకు కూడా ఖుల్నా, చిట్టగాంగ్ రెండూ ఆధీనంలోకి రాలేదు. భారత్ సైన్య వ్యూహంలో భారత సైన్యం తూర్పు పాకిస్తాన్ రాజధాని, భౌగోళిక రాజకీయ కేంద్రమైన డాకాను ఆక్రమించుకోవాలని ఎప్పుడు లక్ష్యంగా పెట్టుకోలేదు. అటువంటి లక్ష్యం అమితాశ కాగలదని భావించారు. ఆ విధంగా `దురాక్రమణ’కు పాల్పడటం భారత సైన్యం నైజం కూడా కాదు.
డాకాపై దాడి చేయడానికి శత్రు సేనలు ప్రతిఘటించిన సందర్భంలో పద్మ, జమున, మేఘన అనే మూడు నదులలో కనీసం ఒకదానిని దాటాలని మాత్రం భావించారు. వ్యూహం వెనుక భారత్ సేనల మదిలో 1965 నాటి యుద్ధం అనుభవం ఉంది.
ఆ సమయంలో భారత సేనలు విజయంతో పురోగమిస్తున్న సమయంలో కాల్పుల విరమణ జరిపామని అంతర్జాతీయ ఒత్తిడి ఎదురైనది. అదే విధంగా ఇక్కడ కూడా, విస్తారమైన భూభాగాన్ని లేదా డాకాను స్వాధీనం చేసుకోకుండానే ముందస్తు కాల్పుల విరమణ యుద్ధాన్ని ముగించేటట్లు చేస్తుందని భయపడ్డారు.
అయితే పాకిస్థాన్ ను రెచ్చగొట్టి, వ్యూహాత్మకంగా వారి సేనలను గందరగోళంకు గురిచేసి, వాటిని దారిలోకి తెచ్చుకోవడంలో భారత్ విజయం సాధించింది.
యుద్ధంలో గెలవాలన్నా, ఓడిపోవాలన్నా భారత్ సైన్యం అనుసరించిన ‘తూర్పులో వేగవంతమైన దాడి, పశ్చిమాన ప్రమాదకర-రక్షణ, ఉత్తర సరిహద్దుల వెంట రక్షణ’ అనే మొత్తం వ్యూహం చాలా తార్కికంగా ఉంది. యుద్ధం ప్రారంభమైన తర్వాత అంతర్జాతీయ సమాజం జోక్యం చేసుకునే ముందు నిర్ణయాత్మక విజయం సాధించడానికి తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో త్వరితగతిన దాడి జరపడం తప్పనిసరి అవుతుందని ముందుగానే అంచనా వేసింది.
రాజకీయ లక్ష్యాలను సాధించడానికి యుద్ధం చేయడం నుండి ప్రత్యర్థిని నిరుత్సాహపరచడం వరకు స్టేట్‌క్రాఫ్ట్‌లో ప్రత్యర్థి దళాలను కట్టడి చేయడం ముఖ్య ఉద్దేశ్యం. సెప్టెంబరు నుండి సైనిక కార్యకలాపాలను తీవ్రతరం చేయడం ద్వారా తూర్పు పాకిస్తాన్‌తో రాజకీయ పరిష్కారాన్ని, యుద్ధాన్ని నివారించడానికి పాకిస్తాన్ పై వత్తిడి తేవడం కోసం భారత్ ప్రయత్నించింది. ఆ వ్యూహం విఫలమైన తర్వాతనే సైనిక జోక్యానికి ప్రాతిపదికను ఏర్పాటు చేసుకొంది.
భారత బలగాలను తూర్పు నుండి మళ్లించడం కోసం పశ్చిమ రంగంలో యుద్దాన్ని ప్రేరేపించడం ద్వారా అంతర్జాతీయ సమాజం జోక్యం చేసుకోవడానికి తగినంత సమయాన్ని పొందాలని భావించి, పాకిస్తాన్‌కు ఎత్తుగడకు పూర్తి భిన్నంగా భారత్ వ్యవహరించింది.
వేగవంతమైన పురోగతి చివరికి పాకిస్తాన్ ప్రతిఘటన పతనానికి దారితీస్తుందని, కాల్పుల విరమణకు ముందే డాకాను నిలబెట్టుకోలేనిదిగా చేస్తుందనే అంచనాతో భారత సేనలు ప్రణాళికాబద్ధంగా కదిలాయి. విస్తారమైన ప్రాంతాన్ని సురక్షితంగా ఉంచాలని ఇది ఎంచుకుంది. అందువల్ల, ఈస్టర్న్ కమాండ్‌కు అప్పగించిన పని `పరిమిత’మైనది. మొత్తం దేశాన్ని కాకుండా ప్రధాన భూభాగాన్ని అప్పగించుకోవడమే దాని లక్ష్యం.
యుద్ధం మొదలైన మొదటి వారంలోనే గణనీయమైన విజయాన్ని సాధించిన తర్వాత కూడా డాకాను సురక్షితంగా ఆధీనంలోకి తెచ్చుకోవడానికి భారతదేశం తన వ్యూహాత్మక లక్ష్యాన్ని విస్తరించలేదు. అందుకు బదులుగా, విస్తారమైన భూభాగాన్ని ఆక్రమించడానికి వేగవంతమైన దాడి చేయడానికి బదులుగా వ్యూహాత్మక లక్ష్యానికి దోహదం చేయని కొన్ని వ్యూహాత్మక ప్రాంతాలను స్వాధీనం చేసుకోవడం పట్ల అనవసరంగా దృష్టి సారించింది.
జెస్సోర్ పతనం తర్వాత ఖుల్నాకు పురోగమించడం, హిల్లి, జెనీడా, రంగ్‌పూర్ స్వాధీనం చేసుకోవడం, మైనమతిపై దాడి అందుకు ఉదాహరణలు. యుక్తులకు బదులుగా అట్రిషన్ యుద్ధాలు జరిగాయి. అంతగా ప్రాధాన్యత లేని ఇటువంటి వ్యూహాత్మక దాడుల నుండి దృష్టి మళ్లించి ఢాకా వైపు దృష్టి సారించి ఉంటె మరింత ముందే భారత్ సేనల ఆధీనంలోకి వచ్చి ఉండేదని రక్షణ రంగ నిపుణులు పలువురు భావిస్తున్నారు.
ఐక్యరాజ్య సమితి కాల్పుల విరమణకు ఆదేశించక ముందే గణనీయమైన భూభాగాన్ని ఆధీనంలోకి తెచ్చుకోవడం పట్లనే భారత్ దృష్టి సారించింది. అయితే మేఘనా నది పరివాహంలో ప్రాబల్యం సంపాదించినా ఐదు కంటే ఎక్కువ బ్రిగేడ్‌లు డాకాకు ముప్పు తెచ్చిపెట్టడం వల్ల పాకిస్తాన్ కు సైనికంగా నిలువనీడ లేకుండా పోయింది.
మేఘనా నది మీదుగా హెలికాప్టర్లు, రివర్ క్రాఫ్ట్‌ల ద్వారా డివిజన్-సైజ్ కంటే ఎక్కువ బలగాలను రవాణా చేయడంలో లెఫ్టినెంట్ జనరల్ సాగత్ సింగ్ కీలక పాత్ర పోషించారు.
పైగా, భారతీయ సైన్యం ఉత్తర సెక్టార్‌కు అతి తక్కువ సంఖ్యలో దళాలను కేటాయించింది. నది దాటడంలో ఉన్న ఇబ్బందుల కారణంగా ఢాకాను స్వాధీనం చేసుకునేందుకు ప్రయత్నించలేదని వారు వాదించారు. నార్తర్న్ సెక్టార్‌లో తగిన లాజిస్టిక్స్ సమీకరణ లేకపోవడం వల్ల సైనికుల సంఖ్యను తగ్గించవలసి వచ్చింది.
చైనా సైనిక జోక్యంకు సిద్ధంగా లేదని విశ్వసనీయమైన నిఘా సమాచారం ఉన్నప్పటికీ, ఇండో-సోవియట్ ఒప్పందం అందించే రక్షణ వ్యవస్థ అందుబాటులో ఉన్నప్పటికీ చైనా ముప్పు గురించి భారత్ అనవసరంగా ఆందోళన చెందిన్నట్లు కూడా కొందరు నిపుణులు భావిస్తున్నారు. డిసెంబరు 8 వరకు భారత సైన్యం చైనా సరిహద్దు నుండి ఎటువంటి బలగాలను ఉపసంహరించుకోలేదు.
పశ్చిమ, ఉత్తర, ఆగ్నేయ సెక్టార్‌లు డాకాలో కలుస్తాయి. భూభాగాన్ని స్వాధీనం చేసుకోవడంతో పాటు ముందుగా దాడి చేయడానికి ఏర్పాటులలో ఒకదానికి బాధ్యత అప్పచెప్పి ఉండవలసిందిగా కూడా కొందరు భావిస్తున్నారు.
మేఘనా నదిని దాటడం భారత సైన్యం, ఐఎఎఫ్ ల మధ్య అత్యంత సన్నిహిత సమన్వయాన్ని ప్రదర్శించింది. లెఫ్టినెంట్ జనరల్ సాగత్ సింగ్, గ్రూప్ క్యాప్ కెప్టెన్ చందన్ సింగ్ దాదాపు మూడు బ్రిగేడ్‌ల హెలి-లిఫ్ట్‌ను 350కి పైగా సోర్టీలలో చక్కగా ప్లాన్ చేసి, అద్భుతంగా అమలు చేశారు. ముందుగా ప్రణాళిక రూపొందించని ఈ సాహసమే ఢాకా స్వాధీనం చేసుకోవడానికి దారితీసింది.
ముక్తి బహిని గూఢచారాన్ని అందించడంలో ఉపయోగకరమైన పాత్రను పోషించింది. ఏకాంత/తేలికగా ఉన్న పోస్టులు, స్టాటిక్ ఇన్‌స్టాలేషన్‌లపై దాడి చేయడం ద్వారా పాకిస్తాన్ దళాలను వేధించ గలిగారు. అయినప్పటికీ, వారు స్వతంత్ర కార్యకలాపాలను చేపట్టలేకపోయారు.
పాకిస్థానీ డిజైన్‌లను అడ్డుకోవడంలో, ముఖ్యమైన భూభాగాన్ని స్వాధీనం చేసుకోవడంలో వెస్ట్రన్ థియేటర్ తన వ్యూహానికి కట్టుబడి ఉంది. ఏదైనా పాకిస్తానీ దాడిని రెచ్చగొట్టడానికి భారతదేశం చాలా ఆలస్యంగా తన రక్షణాత్మక నిర్మాణాలను మోహరించడంలో గణనీయమైన రిస్క్ తీసుకుంది.
