దేశ విభజన ముందు నుండే పాక్ -బంగ్లాల పొసగని బంధం 

ముస్లింలు అధికంగా గల జిల్లాలతో పాకిస్థాన్ ను అనే కొత్త దేశాన్ని ఏర్పాటు చేస్తూ బ్రిటిష్ వారు భారత్ విభజనకు పూనుకోవడానికి ముందు నుంచే నేటి బాంగ్లాదేశ్ ప్రాంతంలో ఉన్న ప్రజలలో పాకిస్థాన్ లో కలవడం పట్ల ఏమాత్రం సుముఖత లేదు. పైగా దేశ విభజనకు ముందు  స్వతంత్ర ఐక్య బెంగాల్ కోసం 1946లో ప్రధాన మంత్రి హుసేన్ షహీద్ సుహ్రావర్దీ ప్రతిపాదించగా వలస పాలకులు వ్యతిరేకించారు. తూర్పు పాకిస్తాన్ పునరుజ్జీవన సంఘం తూర్పు బ్రిటిష్ భారత్ లో  సార్వభౌమ రాజ్యాన్ని ఏర్పాటు చేయాలని సూచించింది. 

రాజకీయ చర్చల తర్వాత ఆగష్టు 1947లో పాకిస్తాన్, భారతదేశం అనే రెండు దేశాల ఆవిర్భావానికి దారితీసింది. బ్రిటీష్ వారి నిష్క్రమణ తరువాత వరుసగా ముస్లింలు, హిందువులకు శాశ్వత నివాసాలను అందించారు. పాకిస్తాన్ భూభాగం భారత్ కు తూర్పు, పశ్చిమ ప్రాంతాలలో రెండు భిన్నమైన భౌగోలిక, సాంస్కృతిక  ప్రాంతాలతో ఏర్పడడంతో కలసి ఉండడం సాధ్యం కాలేదు. 

రెండు ప్రాంతాలలో జనాభా దాదాపు సమానంగా  ఉన్నప్పటికీ, రాజకీయ అధికారం పశ్చిమ పాకిస్తాన్‌లో కేంద్రీకృతమై ఉంది. తాము ఆర్ధికంగా విస్తృతంగా దోపిడీకి గురవుతున్నట్లు   తూర్పు పాకిస్తాన్ ప్రజలు గుర్తించారు. దానితో వారిలో మొదటి రోజు నుంచి అసంతృప్తి జ్వాలలు చెలరేగడం ప్రారంభమైనది. పాకిస్థాన్ పాలకులకు రెండు విభిన్న ప్రాంతాలను కలిపి పాలించడం అసాధ్యంగా మారింది. 

మార్చి26,  1971న, ఎన్నికలలో తూర్పు పాకిస్తాన్ రాజకీయ పార్టీ (అవామీ లీగ్) గెలుపొందినా  ప్రభుత్వం ఏర్పాటుకు పశ్చిమ పాకిస్థానీ పాలకులు అనుమతించలేదు.  పైగా, తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో పెరుగుతున్న రాజకీయ అసంతృప్తి, సాంస్కృతిక జాతీయవాదంలను  బలప్రయోగంతో క్రూరంగా అణచివేతకు ఉపక్రమించారు.  `ఆపరేషన్ సెర్చ్‌లైట్’ పేరుతో   పాకిస్తాన్ సైన్యం హింసాత్మక అణిచివేతను ప్రారంభించింది. 

ఇంతలో అవామీ లీగ్ నాయకుడు షేక్ ముజిబుర్ రెహమాన్   మార్చి 26, 1971న `బాంగ్లాదేశ్’ పేరుతో ఒక ప్రత్యేక దేశంగా  తూర్పు పాకిస్తాన్ స్వతంత్రాన్ని ప్రకటించారు. బెంగాలీ ప్రజలు విస్తృతంగా అందుకు మద్దతు తెలిపారు.  అయితే ఇస్లాంవాదులు మరియు బీహారీలు దీనిని వ్యతిరేకించడమే కాకుండా పాకిస్తాన్ సైన్యం పక్షాన నిలిచారు. 

పాకిస్థానీ ప్రభుత్వం అధికారాన్ని అక్కడ పునరుద్దరించాలని పాకిస్థాన్ అధ్యక్షుడు అఘా ముహమ్మద్ యాహ్యా ఖాన్ పాకిస్తానీ సైన్యాన్ని  ఆదేశించాడు. దానితో  అంతర్యుద్ధం ప్రారంభమైంది.ఈ యుద్ధం గణనీయమైన సంఖ్యలో శరణార్థులకు దారితీసింది. దాదాపు కోటి మంది ప్రజలు భారత్ లోని తూర్పు రాష్ట్రాలలోకి వరదవలే వలసలు సాగించారు. 

పెరుగుతున్న మానవతా, ఆర్థిక సంక్షోభాన్ని ఎదుర్కొంటూ, భారతదేశం ముక్తి బాహిని అని పిలువబడే బంగ్లాదేశ్ ప్రతిఘటన సైన్యానికి చురుకుగా సహాయం చేయడం  ప్రారంభించింది.

భాషా వివాదం

పశ్చిమ, తూర్పు బెంగాల్ ప్రాంతాల మధ్య మొదటగా భాషా వివాదంతో సమస్యలు ప్రారంభం అయ్యాయి. 1948లో, గవర్నర్-జనరల్ ముహమ్మద్ అలీ జిన్నా “ఉర్దూ మాత్రమే” పాకిస్తాన్  సమాఖ్య భాషగా ఉంటుందని ప్రకటించారు. అయితే, ఉర్దూ చారిత్రాత్మకంగా ఉపఖండంలోని ఉత్తర, మధ్య, పశ్చిమ ప్రాంతంలో మాత్రమే ప్రబలంగా ఉంది.  తూర్పు బెంగాల్‌లో, స్థానిక భాష బెంగాలీ.  పాకిస్తాన్‌లోని బెంగాలీ మాట్లాడే ప్రజలు దేశ జనాభాలో 56 శాతం  పైగా ఉన్నారు.

భాష విధానంపై ప్రభుత్వ వైఖరిని  తూర్పు ప్రాంత సంస్కృతిని అణిచివేసే ప్రయత్నంగా అక్కడి ప్రజలు విస్తృతంగా పరిగణించారు. తూర్పు బెంగాల్ ప్రజలు తమ భాషకు ఉర్దూ, ఇంగ్లీషుతో పాటు సమాఖ్య హోదా ఇవ్వాలని డిమాండ్ చేశారు. బ్రిటీష్ రాజ్ కాలం నుండి అమలులో ఉన్న కరెన్సీ, స్టాంపుల నుండి బెంగాలీ లిపిని తొలగించడాన్ని పౌర సమాజం నిరసించడంతో, 1948లో భాషా ఉద్యమం ప్రారంభమైంది.

ఈ ఉద్యమం 1952లో పరాకాష్టకు చేరుకుంది, ఫిబ్రవరి 21న నిరసన తెలుపుతున్న విద్యార్థులు, పౌరులపై పోలీసులు కాల్పులు జరిపి అనేకమంది మరణాలకు కారణమయ్యారు. ఆ  రోజును బంగ్లాదేశ్‌లో భాషా ఉద్యమ దినంగా గౌరవిస్తారు. తరువాత, 1952లో మరణించిన వారి జ్ఞాపకార్థం, యునెస్కో నవంబర్ 1999లో ఫిబ్రవరి 21ని అంతర్జాతీయ మాతృభాషా దినోత్సవంగా ప్రకటించింది.

అసమానతలు

తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో ఎక్కువ జనాభా ఉన్నప్పటికీ, పశ్చిమ పాకిస్తాన్ రాజకీయంగా దేశంలో ఆధిపత్యం చెలాయించింది. సాధారణ బడ్జెట్ నుండి ఎక్కువ కేటాయింపులు పొందుతూ వచ్చింది. 

పాకిస్తాన్ ఏర్పడిన సమయంలో తూర్పు పాకిస్తాన్ ఆర్థికంగా వెనుకబడి ఉంది.  అయితే ఈ ఆర్థిక అసమానత పాకిస్తాన్ పాలనలో మాత్రమే పెరిగింది. అభివృద్ధి విధానాలలో ఉద్దేశపూర్వక ప్రభుత్వ  వివక్ష మాత్రమే కాకుండా, పశ్చిమ ప్రాంతంలో   దేశ రాజధాని,  ఎక్కువ మంది వలస వ్యాపారవేత్తలు ఉండటం వల్ల అక్కడ ఎక్కువ ప్రభుత్వ కేటాయింపులు జరిగాయి. 

తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో స్థానిక వ్యాపారులు తక్కువ సంఖ్యలో ఉండటం, గణనీయమైన కార్మిక అశాంతి, ఉద్రిక్త రాజకీయ వాతావరణం కారణంగా, తూర్పు విభాగంలో విదేశీ పెట్టుబడులు కూడా చాలా తక్కువగా ఉన్నాయి. పాకిస్తాన్ రాష్ట్ర ఆర్థిక దృక్పథం పట్టణ పరిశ్రమల వైపు దృష్టి సారించింది.  ప్రధానంగా వ్యవసాయ ఆర్ధిక వ్యవస్థ గల తూర్పు పాకిస్తాన్ ఈ విధానాలు అనుకూలంగా లేకుండా పోయాయి. 

పాకిస్తాన్ సైన్యంలో బెంగాలీలకు తక్కువ ప్రాతినిధ్యం ఉంది. 1965 నాటికి సాయుధ దళాల వివిధ విభాగాలలో బెంగాలీ మూలానికి చెందిన అధికారులు మొత్తం శక్తిలో కేవలం 5 శాతం  మాత్రమే ఉన్నారు.  వీరిలో కొందరు మాత్రమే కమాండ్ స్థానాల్లో ఉన్నారు, అత్యధికులు, సాంకేతిక లేదా అడ్మినిస్ట్రేటివ్ పోస్ట్‌లలో ఉన్నారు. పశ్చిమ పాకిస్థానీలు బెంగాలీలు పష్టూన్లు,  పంజాబీల వలె “యుద్ధంగా మొగ్గు చూపేవారు” కాదని నమ్ముతారు.  “మార్షల్ రేసులు” అనే భావనను బెంగాలీలు హాస్యాస్పదంగా, అవమానకరంగా కొట్టిపారేశారు.

అంతేకాకుండా, భారీ రక్షణ వ్యయం ఉన్నప్పటికీ, తూర్పు పాకిస్తాన్ కాంట్రాక్టులు, కొనుగోలు,సైనిక మద్దతు ఉద్యోగాలు వంటి ప్రయోజనాలను పొందలేదు. కాశ్మీర్‌పై 1965 నాటి ఇండో-పాకిస్తాన్ యుద్ధం బెంగాలీలలో సైనిక అభద్రతా భావాన్ని కూడా వెల్లడి  చేసింది, ఎందుకంటే ఘర్షణ సమయంలో ఎటువంటి భారతీయ ప్రతీకార చర్యలనైనా  అడ్డుకోవడానికి తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో చాలా తక్కువ శక్తి గల పదాతిదళ విభాగం, 15 యుద్ధ విమానాలు మాత్రమే ఉన్నాయి.

సైద్ధాంతిక, సాంస్కృతిక విభేదాలు

1947లో బెంగాలీ ముస్లింలు పాకిస్తాన్ ఇస్లామిక్ ప్రాజెక్ట్‌తో తమను తాము గుర్తించుకున్నారు, అయితే 1970ల నాటికి తూర్పు పాకిస్తాన్ ప్రజలు తమ మతపరమైన గుర్తింపు కంటే బెంగాలీ జాతికి ప్రాధాన్యత ఇచ్చారు, లౌకికవాదం, ప్రజాస్వామ్యం,  సామ్యవాదం వంటి పాశ్చాత్య సూత్రాలకు అనుగుణంగా సమాజాన్ని కోరుకున్నారు. చాలా మంది బెంగాలీ ముస్లింలు పాకిస్తాన్ రాజ్యం విధించిన ఇస్లామిస్ట్ నమూనాను తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు.

పశ్చిమ పాకిస్తాన్ పాలక వర్గానికి చెందిన చాలా మంది సభ్యులు ఉదారవాద సమాజం  దృక్పథాన్ని కలిగి ఉన్నప్పటికీ,  పాకిస్తాన్ సృష్టికి మత విశ్వాసం ఒక అత్యవసరమైన అంశంగా గుర్తించారు. పాకిస్తాన్  బహుళ ప్రాంతీయ గుర్తింపులను ఒక జాతీయ గుర్తింపుగా మార్చడం వెనుక ఒక సాధారణ విశ్వాసాన్ని ఒక ముఖ్యమైన సమీకరణ అంశంగా భావించారు.

ఇస్లామిక్ రాజ్యానికి తూర్పు పాకిస్థానీయుల కంటే పశ్చిమ పాకిస్థానీయులు గణనీయంగా మద్దతునిచ్చేవారు, ఈ ధోరణి 1971 తర్వాత కూడా కొనసాగింది. రెండు రెక్కల మధ్య సాంస్కృతిక, భాషా వ్యత్యాసాలు క్రమంగా మతపరమైన ఐక్యత  భావాన్ని అధిగమించాయి. బెంగాలీలు తమ  సంస్కృతి, భాషపై గొప్పగా గర్వించేవారు. 

అయితే  బెంగాలీ లిపి, పదజాలం పశ్చిమ పాకిస్తానీ ఉన్నత వర్గాలకు ఇది ఆమోదయోగ్యం అయ్యెడిది కాదు. ఇది గణనీయమైన హిందూ సాంస్కృతిక ప్రభావాలను సమీకరించిందని విశ్వసించారు.పశ్చిమ పాకిస్తానీలు, తూర్పును “ఇస్లాం” చేసే ప్రయత్నంలో, బెంగాలీలు ఉర్దూను స్వీకరించాలని కోరుకున్నారు.

భాషా ఉద్యమం   కార్యకలాపాలు లౌకిక రాజకీయాలకు అనుకూలంగా పాకిస్తాన్ మతతత్వాన్ని విస్మరించడానికి అనుకూలంగా బెంగాలీలలో ఒక భావాన్ని పెంపొందించాయి.  అవామీ లీగ్ తన వార్తాపత్రిక ద్వారా బెంగాలీ పాఠకులకు తన  లౌకిక సందేశాన్ని ప్రచారం చేయడం ప్రారంభించింది.  

లౌకికవాదంకు  అవామీ లీగ్ ఇస్తున్న   ప్రాముఖ్యత దానిని ముస్లిం లీగ్ నుండి వేరు చేసింది. 1971లో, పాకిస్తాన్‌ కు  వ్యతిరేకంగా బంగ్లాదేశ్ విముక్తి పోరాటానికి లౌకిక నాయకులు నాయకత్వం వహించారు. లౌకికవాదులు బంగ్లాదేశ్ విజయాన్ని మత-కేంద్రీకృత పాకిస్థానీ జాతీయవాదంపై లౌకిక బెంగాలీ జాతీయవాదం  విజయంగా ప్రశంసించారు.

పాకిస్తాన్ ప్రభుత్వం ఇస్లామిక్ రాజ్యం కోసం ప్రయత్నిస్తుండగా, బంగ్లాదేశ్ ను లౌకిక దేశంగా ఏర్పాటు చేశారు.  విముక్తి విజయం తర్వాత, అవామీ లీగ్ లౌకిక క్రమాన్ని నిర్మించేందుకు ప్రయత్నించింది. పాకిస్తాన్ అనుకూల ఇస్లామిస్ట్ పార్టీలను  రాజకీయ భాగస్వామ్యం నుండి నిరోధించారు. తూర్పు పాకిస్తానీ ఉలమాలలో ఎక్కువ మంది తటస్థంగా ఉన్నారు లేదా పాకిస్తాన్ రాజ్యానికి మద్దతు ఇచ్చారు.  ఎందుకంటే పాకిస్తాన్ విడిపోవడం ఇస్లాంకు హానికరం అని వారు భావించారు.

రాజకీయ వైరుధ్యాలు 

తూర్పు పాకిస్తాన్ దేశ జనాభాలో స్వల్ప మెజారిటీని కలిగి ఉన్నప్పటికీ,  రాజకీయ అధికారం పశ్చిమ పాకిస్థానీయుల చేతుల్లోనే ఉంది. జనాభా ఆధారిత ప్రాతినిధ్య విధానం తూర్పు పాకిస్తాన్‌లో రాజకీయ అధికారాన్ని కేంద్రీకరిస్తుంది కాబట్టి, పశ్చిమ పాకిస్తాన్ స్థాపన “ఒక యూనిట్” పథకంతో ముందుకు వచ్చింది.  ఇక్కడ పశ్చిమ పాకిస్తాన్ మొత్తం ఒకే ప్రావిన్స్‌గా పరిగణించబడుతుంది. ఇది కేవలం తూర్పు ప్రాంతం ఓట్లను సమతుల్యం చేయడానికి మాత్రమే అటువంటి ఎత్తుగడ వేశారు.

1951లో పాకిస్తాన్ మొదటి ప్రధానమంత్రి లియాఖత్ అలీ ఖాన్ హత్య తర్వాత, రాజకీయ అధికారం పాకిస్తాన్ రిపబ్లిక్‌గా మారినప్పుడు గవర్నర్ జనరల్ కార్యాలయంను చివరికి సైన్యం స్థానంలో కొత్త అధ్యక్షునికి అప్పగించడం జరిగింది. నామమాత్రంగా ఎన్నుకున్న  చీఫ్ ఎగ్జిక్యూటివ్ (ప్రధానమంత్రి) అధ్యక్షుడి ద్వారా సైన్యం తరచూ తొలగించడం జరుగుతుంది. 

ఖవాజా నజీముద్దీన్, మొహమ్మద్ అలీ బోగ్రా, లేదా హుసేన్ షాహీద్ సుహ్రావర్దీ వంటి పాకిస్థాన్ ప్రధానమంత్రిగా ఎన్నికైన తూర్పు పాకిస్తానీలను పశ్చిమ పాకిస్థానీ పాలకవర్గం  త్వరగా పదవీచ్యుతుణ్ణి చేస్తుండడాన్ని  తూర్పు పాకిస్తానీలు గమనించారు. పశ్చిమ పాకిస్థానీలు అయిన అయూబ్ ఖాన్ (27 అక్టోబర్ 1958 – 25 మార్చి 1969),  యాహ్యా ఖాన్ (25 మార్చి 1969 – 20 డిసెంబర్ 1971) సైనిక నియంతృత్వాలు వారి అనుమానాలను మరింత తీవ్రతరం చేశాయి. 

1970లో షేక్ ముజిబుర్ రెహమాన్ నేతృత్వంలోని బంగ్లాదేశ్ అవామీ లీగ్ అతిపెద్ద తూర్పు పాకిస్తానీ రాజకీయ పార్టీ జాతీయ ఎన్నికలలో భారీ మెజారిటీతో విజయం సాధించడంతో పరిస్థితి తారాస్థాయికి చేరుకుంది. తూర్పు పాకిస్తాన్‌కు కేటాయించిన 169 సీట్లలో పార్టీ 167 గెలుచుకుంది, తద్వారా నేషనల్ అసెంబ్లీలోని 313 సీట్లలో మెజారిటీ సాధించింది. 

దీంతో ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు అవామీ లీగ్‌కు రాజ్యాంగపరమైన  హక్కు లభించింది. అయితే, పాకిస్తాన్ పీపుల్స్ పార్టీ నాయకుడు జుల్ఫికర్ అలీ భుట్టో (మాజీ విదేశాంగ మంత్రి), రెహమాన్‌ను పాకిస్తాన్ ప్రధానమంత్రిగా అనుమతించడానికి నిరాకరించారు. ఆయనకు బదులుగా, ఒకొక్క ప్రాంతానికి ఒకరు  చొప్పున ఇద్దరు ప్రధానమంత్రులను కలిగి ఉండాలనే ఆలోచనను ప్రతిపాదించాడు.

ఈ ప్రతిపాదన తూర్పు ప్రాంతంలో  ఆగ్రహాన్ని రేకెత్తించింది, ఇప్పటికే ఇతర రాజ్యాంగ ఆవిష్కరణ “ఒక యూనిట్ పథకం” కింద విరుచుకుపడింది. భుట్టో కూడా రెహమాన్ ప్రతిపాదించిన ఆరు అంశాలను అంగీకరించడానికి నిరాకరించాడు.  మార్చి 3, 1971న, అధ్యక్షుడు  జనరల్ యాహ్యా ఖాన్‌తో పాటు రెండు విభాగాలకు చెందిన ఇద్దరు నాయకులు దేశ భవిష్యత్  నిర్ణయించడానికి డాకాలో సమావేశమయ్యారు.

వారి చర్చలు సంతృప్తికరమైన ఫలితాలను ఇవ్వకపోవడంతో, షేక్ ముజిబుర్ రెహమాన్ దేశవ్యాప్త సమ్మెకు పిలుపునిచ్చారు. భుట్టో అంతర్యుద్ధానికి భయపడి, తన విశ్వసనీయ సహచరుడైన ముబాషిర్ హసన్‌ను పంపాడు. అతని ద్వారా వచ్చిన సందేశంతో రెహమాన్ భుట్టోను కలవాలని నిర్ణయించుకున్నారు. దానితో రెహమాన్, భుట్టోతో  సమావేశమయ్యారు. 

రెహమాన్ ప్రధానమంత్రిగా,  భుట్టో అధ్యక్షుడిగా సంకీర్ణ ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేసేందుకు ఇద్దరూ అంగీకరించారు. అయితే, ఈ పరిణామాల గురించి సైన్యానికి తెలియదు. భుట్టో ఒక నిర్ణయానికి రావాలని రెహమాన్ పై  ఒత్తిడి పెంచాడు.

త్వరలో ప్రధాన మంత్రి పదవి చేబట్టబోయే షైక్ ముజిబూర్ రెహమాన్ మార్చ్ 7, 1971న రేస్‌కోర్స్ మైదానంలో (ప్రస్తుతం సుహ్రావర్ది ఉద్యాన్) ప్రసంగీస్తూ మార్చి 25న జాతీయ అసెంబ్లీ సమావేశంలో పరిగణించవలసిన మరో నాలుగు అంశాల షరతులను ప్రకటించారు. 

ఆ షరతులు : యుద్ధ చట్టాన్ని వెంటనే ఎత్తివేయడం, సైనిక సిబ్బందిని వారి బ్యారక్‌లకు తక్షణమే ఉపసంహరించుకోవడం,  ప్రాణ నష్టంపై విచారణ, మార్చి 25న జరిగే అసెంబ్లీ సమావేశానికి ముందు ప్రజలచే ఎన్నుకోబడిన ప్రజాప్రతినిధికి తక్షణమే అధికార మార్పిడి.

ప్రతి ఇంటిని ప్రతిఘటన కోటగా మార్చాలని ఆయన ప్రజలను కోరారు. ‘మన పోరాటం మన స్వాతంత్య్రం కోసమే.. మన పోరాటం మన స్వాతంత్య్రం కోసమే’ అంటూ తన ప్రసంగాన్ని ముగించారు. ఈ ప్రసంగాన్ని దేశం స్వాతంత్య్రం కోసం పోరాడటానికి ప్రేరేపించిన ప్రధాన సంఘటనగా పరిగణిస్తున్నారు. 

జనరల్ తిక్కా ఖాన్ తూర్పు బెంగాల్ గవర్నర్ కావడానికి డాకాకు వెళ్లాడు. జస్టిస్ సిద్ధిక్‌తో సహా తూర్పు-పాకిస్థానీ న్యాయమూర్తులు ఆయన ప్రమాణ స్వీకారానికి నిరాకరించారు. మార్చి 10 – 13 మధ్య, పాకిస్తాన్ ఇంటర్నేషనల్ ఎయిర్‌లైన్స్ డాకాకు “ప్రభుత్వ ప్రయాణీకులను” అత్యవసరంగా తీసుకెళ్లడంకోసం తమ  అన్ని అంతర్జాతీయ మార్గాలను రద్దు చేసింది. 

ఈ “ప్రభుత్వ ప్రయాణీకులు” దాదాపు అందరూ పౌర దుస్తులలో ఉన్న పాకిస్తాన్ సైనికులు. మందుగుండు సామాగ్రి,  సైనికులను తీసుకువెళుతున్న పాకిస్తాన్ నావికాదళానికి చెందిన ఎంవి  స్వాత్ అనే ఓడను చిట్టగాంగ్ పోర్ట్‌లో ఉంచారు, అయితే ఓడరేవులోని బెంగాలీ కార్మికులు,  నావికులు ఓడలోని సరుకులను దించడానికి  నిరాకరించారు. 

తూర్పు పాకిస్తాన్ రైఫిల్స్ విభాగం ఒకటి ప్రదర్శనకారులపై కాల్పులు జరపమనే ఆదేశాన్ని అమలు చేయడానికి నిరాకరించడంతో  బెంగాలీ సైనికుల మధ్య తిరుగుబాటును ప్రారంభమైనది.